Trước tác động mạnh mẽ của nhiều nhân tố mang tính khu vực và toàn cầu, gần đây phát triển kinh tế bền vững đã và đang trở thành mục tiêu được nhiều quốc gia theo đuổi, trong đó có Việt Nam. Thực hiện mục tiêu phát triển bền vững, Nhà nước ta chủ trương coi trọng hơn, quan tâm đầu tư nhiều hơn cho giáo dục đào tạo. Nhiều trường đại học lớn (như đại  học Kinh tế, đại học Quốc gia Hà Nội và một số trường khác) đã đưa ra mục tiêu trong 10-12 năm tới sẽ trở thành một trong những trường đại học hàng đầu Việt Nam và có đưa tên vào danh sách các trường đại học có uy tín trong khu vực và thế giới. Tìm hiểu kinh nghiệm của Trung Quốc từ đổi mới chính sách giáo dục và mô hình đào tạo đại học đến xây dựng các trường đại học đẳng cấp quốc tế là mục tiêu của bài viết.

I. Đổi mới chính sách giáo dục và mô hình đào tạo đại học ở Trung Quốc

Sự phát triển nhanh của kinh tế Trung Quốc từ năm 1978, đặc biệt là giai đoạn từ đầu những năm 1990 - khi Trung Quốc chủ trương phát triển kinh tế thị trường - đến nay đã và đang đặt ra nhiều yêu cầu cải cách, đổi mới chính sách giáo dục ở nước có dân số lớn nhất thế giới này. Gần đây, khi mà vấn đề chất lượng tăng trưởng được Trung Quốc đề cao thì giáo dục càng được coi trọng.

Các chính sách giáo dục trước kia đều phục vụ vận hành mô hình đào tạo đại học cũ. Mô hình này có mấy đặc trưng như: 1/ Trong một thời gian dài cơ cấu môn học không thay đổi. 2/ Các môn học nặng về đào tạo lý thuyết, thiếu thực tiễn. 3/ Hạn chế khả năng sáng tạo của cả thày và trò. 4/ Cán bộ giảng viên trong nhiều trường đại học hầu chư chỉ có giảng dạy mà không tham gia nghiên cứu, người học lại càng ít có cơ hội tham gia nghiên cứu sâu, đặc biệt là nghiên cứu các vấn đề mới đang đặt ra trong đời sống kinh tế xã hội. 5/ Kinh phí cho đào tạo hầu như chỉ chờ vào nhà nước. 6/ Thiếu mối quan hệ hợp tác liên kết giữa các trường đại học với nhau cũng như mối liên kết giữa các trường đại học với các doanh nghiệp. Trước những dòi hỏi cấp thiết của thực tiễn, mô hình này ngày càng bộc lộ nhiều bất cập.

Cho đến nay, hệ thống giáo dục ở Trung Quốc gồm có 2 phần và 4 cấp. Hai phần là giáo dục phổ cập và giáo dục nghề nghiệp. Bốn cấp là: 1/ Giáo dục mầm non. 2/ Giáo dục tiểu học. 3/ Giáo dục trung học 4/ Giáo dục đại học và sau đại học. Trẻ em từ 3 đến 6 tuổi theo học giáo dục mầm non. Trẻ từ 6 đến 12 tuổi theo học giáo dục tiểu học. Giáo dục trung học dành cho lứa tuổi 12-18 chia thành 2 cấp: cấp sơ trung 3 năm, và cao trung 3 năm tiếp theo. Giáo dục đại học có 3 loại: đại học ngắn hạn, đại học chính quy và sau đại học. Học viên sau đại học đều gọi là nghiên cứu sinh, trong đó có nghiên cứu sinh thạc sỹ và nghiên cứu sinh tiến sỹ. Học hết trung học, nếu không vào được đại học thì học viên có thể theo học chương trình trung học chuyên nghiệp và kỹ thuật, thực chất là học nghề trước khi đi làm một nghề nào đó. Như vậy, giáo dục đại học là bộ phận quan trọng trong hệ thống giáo dục vì sản phẩm của bộ phận này là phần tinh hoa nhất, được tranh bị nhiều kiến mới thức mới nhất, rất có ý nghĩa đối với phát triển đất nước.

Sự phát triển kinh tế nhanh ở Trung Quốc trong 30 năm cải cách mở cửa đã đặt ra những yêu cầu mới cho ngành giáo dục đại học: sử dụng tốt hơn, có hiệu quả hơn cơ sở vật chất, khai thác các nguồn lực đầu tư cho đào tạo, đồng thời sản phẩm đào tạo phải là các cán bộ có trình độ văn hoá, khoa học kỹ thuật cao, biết sáng tạo và dám nghĩ dám làm. Tất cả các biện pháp cải cách mà các trường đã và đang thực hiện đều trực tiếp và gián tiếp phục vụ mục đích đào tạo được nhiều nhân tài đáp ứng các nhu cầu cấp thiết của xã hội. Đổi mới chính sách giáo dục và mô hình đào tạo đại học ở Trung Quốc trong 30 năm qua được thấy ở những khía cạnh chính sau đây:

1. Chấn chỉnh, sắp xếp lại hoạt động ở các trường đại học

Từ đầu những năm 1990, Trung Quốc chính thức theo đuổi mục tiêu phát triển kinh tế thị trường, điều này đặt ra yêu cầu phải thay đổi, cải cách trong các trường đại học ở nước này. Vào thời gian đó, hầu như tất cả các trường đại học và cao đẳng ở Trung Quốc đều được chấn chỉnh, lập lại kế hoạch, sắp xếp các hoạt động phù hợp với nhu cầu của kinh tế thị trường và phát triển khoa học kỹ thuật, với những nội dung chính như sau:

1/ Bỏ các khóa học, môn học không cần thiết, ít sinh viên theo học. Nhiều trường đã đổi mới chương trình giảng dạy, thay đổi cơ cấu các môn học, bỏ các môn học trùng lặp, ít học sinh theo học, đưa thêm vào các môn mới đáp ứng các yêu cầu cấp thiết của xã hội.

2/ Biên soạn sách giáo khoa mới, đưa thêm vào chương trình đào tạo các môn học như: tài chính, quản lý, luật và tin học nhằm đáp ứng các yêu cầu cấp thiết  của công cuộc hiện đại hóa đất nước. Trong cải cách và xây dựng các môn học mới, các trường luôn hướng vào mục tiêu phục vụ việc xây dựng và phát triển kinh tế đất nước. Trong những năm cuối thập niên 1990, cơ cấu kinh tế nông thôn Trung Quốc thay đổi rất mạnh mẽ, các trường đại học nông nghiệp đều củng cố, làm giàu thêm các nội dung giảng dạy để đáp ứng các yêu cầu cao hơn về khoa học kỹ thuật nông nghiệp hiện đại.

Trên cơ sở của 2 yêu cầu như trên, năm 1993, Uỷ ban giáo dục nhà nước Trung Quốc đã công bố “Danh sách các khoa chuyên môn cho các trường đại học và cao đẳng hệ chính quy”. Số chuyên khoa lúc đầu là 813, sau đó giảm còn 504. Kể từ cuối năm 1994, Uỷ ban giáo dục nhà nước Trung Quốc tiếp tục thực hiện “Kế hoạch cải cách nội dung giảng dạy cho thế kỷ XXI” gồm 60 - 70 đề án. Uỷ ban cũng lập kế hoạch biên soạn 300- 400 bộ sách giáo khoa mới và xây dựng  đội ngũ chuyên gia trong nhiều lĩnh vực cùng giải quyết các khó khăn trong quá trình cải cách.

3/ Kết hợp việc giảng dạy với nghiên cứu, gắn kết giữa khoa học với kỹ thuật, chăm lo bồi dưỡng và đào tạo cán bộ cho các ngành khoa học mới, các ngành mũi nhọn.

4/ Thuê chuyên gia giỏi người  nước ngoài vì mục đích đào tạo của trường. Ngày càng nhiều các trường đại học ở Trung Quốc thuê chuyên gia, giảng viên nước ngoài vào làm việc phục vụ mục tiêu nâng cao chất lượng đào tạo của trường. Việc các giáo viên nước ngoài giảng dạy ở các trường đại học, cao đẳng ở Trung Quốc rất phổ biến kể từ đầu những năm 2000. Cho đến nay, trong số các trường tuyển nhiều giảng viên nước ngoài và trả thù lao cao cho họ phải kể đến là: đại học Hồng Kông, đại học Macao, đại học giao thông Thượng Hải, đại học Thẩm Quyến, đại học Bắc Kinh, đại học Triết Giang, đại học Hạ Môn... Có trường trả lương cho giáo viên nước ngoài lên đến vài ngàn USD/ tháng.

2. Đẩy mạnh hợp tác giữa các trường đại học với các doanh nghiệp và hợp tác giữa các trường đại học với nhau - một hướng đi phù hợp với thực tiễn  Trung Quốc

Đất nước Trung Quốc rộng lớn, mỗi địa phương, mỗi tỉnh có điều kiện riêng, do vậy áp dụng theo một khuôn mẫu chung là rất khó. Một khía cạnh đáng quan tâm trong giáo dục đại học là cải cách diễn ra theo hướng thay đổi chức năng của Chính phủ từ “đảm bảo mọi thứ cho trường học” sang “kiểm soát và điều phối vĩ mô”. Theo hướng này, các trường đại học và cao đẳng ở Trung Quốc không còn dựa hoàn toàn vào việc phân bổ tài chính cũng như mọi quyết định của Chính phủ nữa mà họ phải tự tìm kiếm các phương thức hoạt động và phát triển mới dựa theo các điều kiện của riêng mình. Do vậy, việc liên kết, hợp tác cùng hỗ trợ lẫn nhau giữa các trường đại học cũng như giữa các trường đại học với các tổ chức khác là một phương thức mới, có hiệu quả trong cải cách hệ thống các trường đại học. Trên thực tế ở Trung Quốc đã diễn ra các hình thức hợp tác sau đây:

2.1. Hợp tác giữa các trường đại học với các cấp chính quyền trung ương và địa phương để tăng nguồn tài chính xây dựng trường lớp và bổ sung đội ngũ cán bộ chính quyền.

Để mở rộng các kênh phục vụ, chính quyền các cấp ở cả trung ương và địa phương Trung Quốc cùng tham gia xây dựng và đóng góp cho hoạt động của các trường đại học. Năm 1997, Trung Quốc có 327 cơ sở đào tạo sau đại học đặt đưới sự chỉ đạo của các bộ thuộc Chính phủ. Trước đó, hoạt động của các cơ sở này chỉ thông qua một kênh, thiếu điều kiện để phát triển. Cuối những năm 1990, có vài chục trong số các cơ sở trên đã đổi mới trong đó kết hợp quản lý, kết hợp đóng góp các nguồn lực của cả chính quyền trung ương và địa phương. Nhờ đó hoạt động đào tạo gắn liền với nhu cầu của địa phương hơn, nguồn tài chính cũng phong phú hơn. Hiệu quả đào tạo tăng lên, nhiều cơ sở khác cũng làm theo. Điển hình trong thời kỳ này là trường hợp trường Đại học Hàng không và Vũ trụ Bắc Kinh. Trường đã thành lập phòng thí nghiệm cho một số trường đại học, cao đẳng, các viện nghiên cứu và xí nghiệp của Bắc Kinh. Trường còn mở một số khoá học đào tạo cán bộ mà Bắc Kinh đang thiếu. Bắc Kinh cũng trợ giúp một số hoạt động cải tạo và xây dựng mới trường này, giúp trường tuyển dụng cán bộ có năng lực để giải quyết các vấn đề khoa học cho một số xí nghiệp địa phương.

2.2. Hợp tác giữa các trường đại học với các doanh nghiệp và các tổ chức xã hội để cùng sử dụng các lợi thế chung, gắn học với hành, gắn lý luận với thực tiễn.

Trong những năm 1990, Đại học Bách khoa Tứ Xuyên đã từng thiết lập quan hệ hợp tác với 160 xí nghiệp lớn và vừa. Từ những năm cuối thập kỷ 1980, trường này đã ký cam kết hợp tác với hơn 60 cơ quan ở nhiều địa phương. Nhờ đó đã thu được kết quả cao trong đào tạo cán bộ, trong tư vấn và giải quyết các vấn đề kỳ thuật và phát triển sản phẩm mới. Ban lãnh đạo của trường chịu trách nhiệm lập các kế hoạch tổng thể về cải cách, xây dựng và phát triển của trường, đồng thời đưa ra các mục tiêu, nhiệm vụ và đề xuất các biện pháp thực hiện. Tham gia trong ban lãnh đạo trường có cả lãnh đạo của một vài xí nghiệp và tổ chức xã hội.

Đại học Thanh Hoa đã có sự cộng tác với nhiều công ty đa quốc gia (MNC) trong hoạt động nghiên cứu và phát triển (R&D). Hợp tác giữa đại học Thanh Hoa và các MNC được đẩy mạnh trong giai đoạn từ sau năm 1993, sau khi Trung Quốc công bố “Luật khoa học và công nghệ của Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa”. Luật này khuyến khích đẩy mạnh các hoạt động hợp tác R&D giữa các viện nghiên cứu, các trường đại học Trung Quốc với đối tác nước ngoài. Hưởng ứng luật mới này, đại học Thanh Hoa đã đưa ra kế hoạch 27 năm với 3 giai đoạn hợp tác (1993-2020). Hai giai đoạn đầu mục tiêu đưa ra là đến năm 2011 được công nhận là trường đại học đẳng cấp quốc tế. Từ năm 1996 đại học Thanh Hoa đã có 155 dự án cộng tác về R&D với các công ty đa quốc gia, số vốn cam kết đạt 803 ngàn USD, trong đó số vốn thực tế đã nhận đuợc là 387.000 USD. Đến năm 2003, các số liệu tương ứng về số dự án, số vốn cam kết và vốn thực tế nhận được là 180; 1814.000 USD và 985.000 USD. Lĩnh vực hợp tác giữa đại học Thanh Hoa với các MNC nước ngoài cũng được mở rộng hơn, từ chỗ chỉ tập trung ở một số khoa như cơ khí, xây dựng... đã mở rộng ra các khoa khác như: Cơ khí điện tử, khoa học máy tính, hạt nhân và năng lượng mới, cơ nhiệt và cơ khí chế tạo. Tổng số vốn mà đại học Thanh Hoa cam kết cùng với các MNC trong R&D trong 4 năm 2000-2003 đã lên đến 29.3 triệu USD.

2.3. Hợp tác giữa các trường đại học với nhau để phối hợp cùng sử dụng các nguồn lực như cán bộ giảng dạy, lớp học, thư viện... cũng như nâng cao chất lượng dạy và học.

Hệ thống cũ trong đó các trường đại học biệt lập nhau về hoạt động, trong cơ cấu khép kín dẫn đến tình trạng một số trường thừa thầy, có vốn nhưng diện tích nhỏ không biết đầu tư vào đâu còn một số trường không đủ thầy lại thiếu kinh phí giảng dạy và nghiên cứu. Điều này dẫn đến chất lượng, hiệu quả đào tạo thấp.

Khắc phục tình trạng trên, nhiều trường đại học, cao đẳng ở Trung Quốc đã liên kết, hợp tác với nhau để cùng sử dụng các thế mạnh của nhau và tăng hiệu quả đào tạo. Có thời gian, 6 trường đại học ở Quảng Châu đã hợp tác, cùng điều phối chung các cán bộ giảng dạy, sử dụng chung các thư viện, phòng thí nghiệm và phối hợp cùng giải quyết các nhiệm vụ đào tạo. Với một số môn, sinh viên theo học có thể chọn danh mục nhiều hơn các khoá học ở 6 trường. Tương tự, ở Bắc kinh, 5 trường là: trường May mặc, trường Tài chính, trường Ngoại thương, trường Công nghiệp hoá học, trường Y học dân tộc cũng có cơ chế hợp tác chặt chẽ. Xu hướng này đã khuyến khích các lực lượng xã hội cùng tham gia xây dựng và quản lý trường học, cùng tìm ra các kênh huy động tài chính để tăng hiệu quả đào tạo.

3. Đào tạo các nhà khoa học đầu ngành

Những năm 1990 là thời kỳ quan trọng trong xây dựng và phát triển kinh tế Trung Quốc. Cho nên Trung Quốc cần có nhiều các nhà khoa học trẻ tuổi, có năng lực, có tri thức mới để nắm các cương vị chủ chốt. Các trường đại học và cao đẳng đều đặc biệt coi trọng điều này, họ đã cân nhắc, bổ nhiệm nhiều cán bộ trẻ vào những chức vụ xứng đáng.

Đồng thời, để khuyến khích các giáo viên trẻ thực sự trở thành lực lượng trụ cột trong các ngành khoa học, tất cả các trường đều cải tiến các hình thức kiểm tra, đánh giá và tạo ra nhiều cơ hội cho lớp trẻ được thử thách, rèn luyện họ thông qua các khoá học giảng dạy mở rộng, nâng cao trong các trường nổi tiếng hoặc tại các viện nghiên cứu ở nước ngoài.

Nhiều trường đại học được sự đồng ý và hỗ trợ của Chính phủ đã thành lập nhiều quỹ làm phần thưởng cho các học giả trẻ tuổi. Đó là “Quỹ thưởng cho các tài năng của thế kỷ XXI”, “Quỹ tài năng xuyên thế kỷ”, “Trợ cấp cho các nghiên cứu sinh” hay “Phần thưởng cho các nhà khoa học trẻ”. Bên cạnh đó, các trường đại học đều có chính sách ưu tiên trong phân phối nhà ở để động viên các tài năng trẻ.

Tất cả những cải cách, đổi mới chính sách giáo dục và mô hình đào tạo đại học trên đây là cơ sở quan trọng để Trung Quốc thực hiện mục tiêu xây dựng các trường đại học của họ thành những trường đại học đẳng cấp quốc tế.

II. Xây dựng các trường đại học đẳng cấp quốc tế.

1. Những nỗ lực ban đầu

Đáp ứng yêu cầu nguồn nhân lực cho sản xuất và phát triển, trong 30 năm qua, số trường đại học, cao đẳng của Trung Quốc tăng rất nhanh. Năm 1978, cả nước Trung Quốc chỉ có 1,2 triệu sinh viên đại học. Đến cuối năm 1995, Trung Quốc có hơn 1000 trường đại học và cao đẳng. Đến cuối năm 2004, cả nước Trung Quốc có 2236 trường đại học và cao đẳng (so với con số gần 400 trường của Việt Nam) với hơn 20 triệu sinh viên theo học. Số sinh viên tốt nghiệp từ các trường đại học đạt hơn 6 triệu năm 2008.  

Quá trình xây dựng các trường đại học đẳng cấp quốc tế ở Trung Quốc  được khởi động từ đầu những năm 1990 và được đẩy nhanh từ đầu những năm 2000. Năm 1991, Trung Quốc lập “dự án 211”, với mục tiêu đưa 100 trường đại học vào danh sách các trường tiên tiến nhất của thế giới. ít nhất Trung Quốc có một số trường đạt đẳng cấp quốc tế vào trước năm 2020.

Việc thực hiện dự án bắt đầu từ tháng 2-1993. Có 10 trường đại học được cung cấp tài chính bổ sung từ Dự án trọng điểm Quốc gia (tức Dự án 211) là: Đại học Bắc Kinh, Đại học Thanh Hoa, Đại học Phúc Đán, Đại học Giao thông Thượng Hải, Đại học Giao thông, Đại học Bách khoa Trung Quốc, Đại học Y khoa Bắc Kinh, Đại học Nhân dân, Đại học Sư phạm Bắc Kinh, Đại học Nông nghiệp Trung Quốc. Đại học Bắc Kinh và Đại học Thanh Hoa được xem là hai trường hàng đầu trong số các trường trọng điểm. Hai trường này nhận được khoản ngân sách lớn trị giá hơn 200 triệu USD, thực hiện trong 3 năm, để thực hiện các mục tiêu trở thành trường đại học đăng cấp quốc tế .

Bảng 1: Nguồn vốn đầu tư vào các cơ sở đào tạo đại học công lập, 2001, %

Nguồn: Yuan Fujie, Expansion and Evolution through marketization Chinese Higher Education since 1998. National Institute for Multimedia education and Graduate university for Advanced studies

Ngoài nguồn tài chính do nhà nước cung cấp, Trung Quốc khuyến khích chính quyền địa phương tạo điều kiện hỗ trợ tài chính để các trường đại học thực hiện được mục tiêu quốc gia. Năm 1995, Chính quyền Thượng Hải đã đóng góp cho các trường Đại học Giao thông Thượng Hải và Đại học Phúc Đán mỗi trường  tương đương 15 triệu USD để cải thiện điều kiện giảng dạy và nghiên cứu. Bên cạnh đó, Chính phủ Trung Quốc đã thực hiện các nỗ lực tái cấu trúc các trường đại học và coi đó như một biện pháp nâng cao hiệu quả của các trường  phục vụ cho việc xây dựng những trường đại học đẳng cấp quốc tế. Từ năm 1992, đã có hơn 200 trường đại học chuyên ngành được sáp nhập lại thành các trường đại học tổng hợp và đa ngành.

Một nỗ lực đáng chú ý của Trung Quốc là việc tiến hành xếp hạng quốc gia và quốc tế cho các trường đại học nhằm xác định khoảng cách giữa các trường đại học Trung Quốc và các trường đại học đẳng cấp quốc tế. Tìm ra những nhân tố tạo nên đẳng cấp quốc tế cho một trường đại học. Viện Nghiên cứu Giáo dục Đại học của Đại học Giao thông Thượng Hải đã tiến hành thu thập dữ liệu của 500 trường đại học trên toàn thế giới theo những tiêu chí xác định, có thể xác minh được, và tiến hành xếp hạng. Thông thường, một số tiêu chí được tính đến là: số bài nghiên cứu của cán bộ trong trường đăng trên tạp chí danh tiếng thế giới; số lượng các khoa, số sinh viên theo học, số khoa quốc tế; số sinh viên quốc tế theo học tại trường....

2. Thu hút nhiều sinh viên nước ngoài theo học ở các trường đại học Trung Quốc

Có một số thuận lợi để Trung Quốc thu hút nhiều sinh viên nước ngoài theo học ở các trường đại học của nước này, đó là:           

Thứ nhất, Trung Quốc có một số lượng lớn cán bộ, giảng viên các trường đại học  đã từng được đào tạo ở nước ngoài. Theo công bố, trong 25 năm (1978-2003), Trung Quốc có khoảng 680.000 sinh viên đi học ở nước ngoài, và khoảng 1/3 số sinh viên đi du học trở về nước mỗi năm. Nhiều người trong số này đã trở thành cán bộ giảng dạy, hơn thế còn là cán bộ chủ chốt trong các trường đại học Trung Quốc. Số này có ảnh hưởng trực tiếp và rất tích cực đến giáo dục đại học ở Trung Quốc. Đã có một thống kê đưa ra là khoảng một nửa số hiệu trưởng và hiệu phó các trường đại học ở Trung Quốc đã từng đi nghiên cứu hoặc học tập ở nước ngoài. Những người này không những làm tăng ảnh hưởng của giáo dục phương Tây ở Trung Quốc mà còn tạo ra nhiều mối quan hệ làm thuận lợi hơn các hoạt động giao lưu hợp tác trong giảng dạy và thu hút sinh viên nước ngoài đến các trường đại học của Trung Quốc học tập.

Thứ hai, nhu cầu buôn bán, kinh doanh làm ăn giữa Trung Quốc với nước ngoài ngày càng lớn, cho nên số người đến Trung Quốc học kiến thức và học tiếng Trung Quốc ngày càng nhiều. Điều này được thấy ở hai khía cạnh sau đây. Một là,, số công ty nước ngoài đến Trung Quốc đầu tư ngày một lớn khiến cho nhu cầu sinh viên nước ngoài đến Trung Quốc học nhiều hơn. Người nước ngoài đến học đại học ở Trung Quốc sau đó làm việc ngay cho chính các công ty nước họ đang kinh doanh ở Trung Quốc. Hai là, chủ trương mở cửa, tăng cường các hoạt động buôn bán ở các khu biên giới giữa Trung Quốc với các nước láng giềng mở rộng khiến nhiều doanh nhân nước ngoài - và con em của họ - muốn đến Trung Quốc học tiếng Hán vì họ hiểu rằng muốn làm ăn lâu dài với Trung Quốc thì không thể không biết tiếng Trung Quốc.