II. Phân tích nguyên nhân hình thành đặc trưng thương mại giữa hai nước

1. Nguyên nhân khiến kim ngạch thương mại liên tục tăng nhanh, vị trí thương mại không ngừng nâng cao nhưng tỉ lệ tăng trưởng không ổn định

Trước hết, từ quá trình phát triển thương mại giữa hai nước có thể thấy, quan hệ chính trị hữu nghị không ngừng được nâng cao đã thúc đẩy quan hệ kinh tế thương mại giữa hai nước phát triển. Năm 1991 hai nước bình thường hóa quan hệ, năm 1992 kim ngạch thương mại song phương tăng 82% so với năm trước; sau khi lãnh đạo cấp cao hai nước ký “Tuyên bố chung” năm 1999 xác định phát triển quan hệ hai nước hướng tới thế kỷ 21 theo phương châm 16 chữ “láng giềng hữu nghị, hợp tác toàn diện, ổn định lâu dài, hướng tới tương lai”, từ năm 2000, kim ngạch thương mại giữa hai nước đã có bước phát triển đột phá. Sau đó, hai nước lại xác định quan hệ song phương là quan hệ “4 tốt” “láng giềng tốt, bạn bè tốt, đồng chí tốt, đối tác tốt”. Năm 2008 lãnh đạo hai nước đã nhất trí xây dựng quan hệ đối tác hợp tác chiến lược toàn diện, đưa quan hệ chính trị lên tầm cao mới, vì vậy, kim ngạch thương mại giữa hai nước trong hai năm gần đây lại xuất hiện đợt tăng trưởng nhảy vọt. Có thể thấy, quan hệ chính trị hữu nghị đã thúc đẩy quan hệ kinh tế thương mại giữa hai nước phát triển tốt đẹp. Tăng trưởng của thương mại song phương Trung - Việt cao hơn nhiều tốc độ tăng trưởng chung của ngoại thương hai nước, từ đó vị trí của thương mại song phương trong thương mại của mỗi nước không ngừng tăng lên.

Tiếp đến, việc hai nước đẩy mạnh mở cửa và hội nhập với nền kinh tế quốc tế cũng có tác dụng thúc đẩy đối với quan hệ kinh tế thương mại song phương. Số liệu thống kê cho thấy, từ năm 2000, cùng với việc Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới, Trung Quốc – ASEAN ký hiệp định xây dựng Khu mậu dịch tự do, Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới, thương mại song phương hàng năm đều có mức tăng trưởng khá cao.

Thứ ba, cùng với hợp tác kinh tế thương mại giữa hai nước không ngừng đi sâu đã kéo theo tăng trưởng của thương mại, vị trí trong thương mại của mỗi nước không ngừng nâng cao. Ví dụ, hàng loạt hợp tác như hợp tác hai hành lang một vành đai, hợp tác GMS, xây dựng thị trường thương mại biên giới cùng ưu đãi cũng như đơn giản hóa chế độ thanh toán, chế độ kiểm dịch và chế độ thông quan được triển khai giữa hai nước đã thúc đẩy thương mại hai nước phát triển.

Thứ tư, do hai nước đều có nền kinh tế thị trường XHCN theo mô hình nhà nước là chủ đạo, quan hệ kinh tế, thương mại giữa hai nước có tác dụng chỉ đạo của nhà nước rất mạnh; đồng thời hai nước đều là nền kinh tế thị trường với mức độ mở cửa cao, do đó ngoài việc chịu ảnh hưởng của yếu tố thị trường bên ngoài, tăng trưởng của kinh tế thương mại còn chịu ảnh hưởng khá lớn của chính sách, do đó mặc dù tỉ lệ tăng trưởng hàng năm cơ bản đảm bảo tăng trưởng tốt nhưng tỉ lệ tăng trưởng không ổn định mà biến động cùng với ảnh hưởng của môi trường bên ngoài và chính sách, trong đó thể hiện rõ nét trong năm 1992, năm 1998, năm 2000 và năm 2007.

2. Nguyên nhân khiến mức nhập siêu từ Trung Quốc của Việt Nam lớn và tăng nhanh trong 2 năm gần đây

Một mặt do từ khi đổi mới mở cửa, kinh tế Việt Nam tăng trưởng nhanh, GDP bình quân đầu người năm 2008 đã vượt 1000 USD, mức tiêu dùng của nhân dân đã được nâng cao. Theo TS. Từ Thanh Thủy, chuyên gia của Viện Nghiên cứu thương mại, cho biết trong giai đoạn 2001-2005, tốc độ tăng tiêu dùng của người Việt Nam đạt 7,7%, cao hơn nhiều so với tốc độ tăng dân số, chỉ có 1,4%. “Dự báo tỷ lệ quỹ tiêu dùng cuối cùng so với GDP trong giai đoạn 2007-2010 luôn ở mức hơn 70% và tới năm 2010, sẽ có quy mô khoảng 840.000-860.000 tỉ đồng ⁽⁵⁾.

Mặt khác, do dân số tăng nhanh, do yếu tố văn hóa và thói quen sinh hoạt, tỉ trọng tiêu dùng cuối cùng của Việt Nam thuộc mức khá cao, cao hơn các nước khác ở Đông Nam á. Hiện nay, dân số Việt Nam đã trên 86 triệu, đứng thứ 13 thế giới. Năm 2005, tỉ trọng tiêu dùng cuối cùng trong GDP của Việt Nam đến khoảng 70%, còn Singapore, Malaysia, Thái Lan lần lượt là 57%, 59% và 68%. Năm 2007 tiêu dùng cuối cùng đạt 51,2 tỷ USD, trên 70%⁽⁶⁾. Trong khi đó, tỉ trọng tiêu dùng cuối cùng trong GDP của Trung Quốc khoảng 40-50%.

Thứ hai, do Việt Nam đang ở trong thời kỳ đầu công nghiệp hóa, đòi hỏi xây dựng nhiều cơ sở hạ tầng, đổi mới thiết bị, do đó phải nhập khẩu nhiều sắt thép, thiết bị, nguyên vật liệu xây dựng. Theo thống kê của Vụ châu á – Thái Bình Dương Bộ Thương mại Việt Nam, năm 2004 hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc với kim ngạch khá lớn đã lên đến 32 loại với 3,66 tỷ USD, chiếm 82,2% tổng kim ngạch nhập khẩu từ Trung Quốc, trong đó xăng dầu các loại là 740 triệu USD, sắt thép là 409 triệu USD, phân bón là 392 USD, nguyên phụ liệu dệt may là 290 triệu USD, linh kiện xe máy là 92 triệu USD. Năm 2008, các loại sắt thép, thiết bị máy móc và linh kiện lần lượt đạt 2,3 tỷ USD và 3,77 tỷ USD; còn nguyên phụ liệu dệt may cộng lại gần 1,9 tỷ USD. Những hàng hóa này đều là cơ sở cho xây dựng công nghiệp và sản xuất hàng xuất khẩu của Việt Nam, nó đã đáp ứng nhu cầu sản xuất công nghiệp và phát triển kinh tế của Việt Nam, vì vậy tăng trưởng nhập khẩu là điều khó tránh khỏi. Hơn nữa, yếu tố này khiến Việt Nam không những nhập siêu với Trung Quốc mà ngoại thương nói chung cũng đều ở mức nhập siêu, trong đó năm 2007 là 12,2 tỷ USD, năm 2008 là 18 tỷ USD, năm 2009 là 12,25 tỷ USD.

Thứ ba, chủng loại hàng hóa để xuất khẩu của Việt Nam ít, với sản phẩm thô là chủ, sức cạnh tranh của hàng hóa thấp. Từ số liệu nêu trên có thể thấy, Việt Nam xuất khẩu dầu thô, than đá, cao su và nông sản là chủ yếu, giá trị phụ gia của những sản phẩm thô này thấp, giá cả rẻ, không có ưu thế cạnh tranh; còn chủng loại hàng hóa có thể xuất khẩu lại khá ít. Ví dụ, năm 2008, chủng loại hàng hóa nhập khẩu chủ yếu từ Trung Quốc của Việt Nam là 33 loại, trong khi đó xuất khẩu sang Trung Quốc chỉ có 26 loại.

Thứ tư, so với các nước khác, hàng hoá Trung Quốc phù hợp với nhu cầu của thị trường Việt Nam cả về chủng loại, giá cả và tính năng. Trước hết, do gần gũi về địa lý nên Trung Quốc đã giảm được giá thành vận chuyển, hơn nữa, nhà máy của Trung Quốc sản xuất với quy mô lớn đã mang lại hiệu ứng kinh tế giảm giá thành sản phẩm; cộng với nhu cầu khá giống nhau do hai nước gần gũi về văn hóa. Những nguyên nhân này khiến Việt Nam hướng nhu cầu nhập khẩu chủ yếu vào thị trường Trung Quốc chứ không phải là các nước khác.

Thứ năm, những nguyên liệu Việt Nam nhập khẩu từ Trung Quốc chủ yếu bao gồm vải vóc và các loại nguyên phụ liệu cho dệt may, da giày dùng để sản xuất hàng xuất khẩu sang các nước khác như EU, Mỹ và Nhật Bản, từ đó khiến Việt Nam nhập siêu với Trung Quốc nhưng lại xuất siêu với các nước khác.

Theo con số thống kê của Bộ Công thương (Việt Nam): Năm 2008 xuất khẩu quần áo hàng dệt may đạt 9,12 tỷ USD, trở thành sản phẩm xuất khẩu lớn thứ 3 của Việt Nam sau than đá và dầu thô, riêng về giày da đạt 4,467 tỷ USD, là sản phẩm xuất khẩu lớn thứ 4 ⁽⁷⁾. Có thể thấy, các loại nguyên phụ liệu cho dệt may và giày da nhập khẩu từ Trung Quốc có đóng góp chủ yếu cho xuất khẩu thu ngoại tệ của Việt Nam. Sở dĩ có hiện tượng này là do sau khi Việt Nam gia nhập WTO năm 2006, các loại hàng dệt may, giày da xuất khẩu sang châu Âu, Mỹ không bị hạn ngạch xuất khẩu, đồng thời các nước này vẫn chưa xóa bỏ hạn ngạch đối với Trung Quốc. Do đó, các doanh nghiệp dệt may vốn có ưu thế mạnh đã xuất khẩu nguyên phụ liệu từ Trung Quốc sang Việt Nam gia công sau đó xuất khẩu sang châu Âu, Mỹ, thậm chí một số sản phẩm sau khi thay đổi nhãn mác rồi xuất sang thị trường khác, từ đó khiến các loại quần áo, giày dép thành phẩm ở châu Âu, Mỹ tăng lên cùng với việc Việt Nam tăng nhập khẩu nguyên phụ liệu từ Trung Quốc. Ngoài nhân tố WTO, nhất thể hoá trong nội bộ Khu mậu dịch tự do ASEAN cũng thuận lợi cho Việt Nam nhập khẩu nguyên phụ liệu từ Trung Quốc qua gia công rồi xuất khẩu sang các nước ASEAN khác. Mấy năm gần đây, vải vóc và nguyên phụ liệu cho hàng dệt may, da giày chiếm tỉ trọng rất lớn trong nhập khẩu từ Trung Quốc của Việt Nam. Đây là nguyên nhân chủ yếu khiến nhập siêu của Việt Nam tăng nhanh.

Thứ sáu, các vấn đề khác, chủ yếu bao gồm sự khác biệt trong chế độ thống kê thương mại dẫn đến khác biệt trong số liệu thống kê, quản lý biên mậu vẫn chưa chuẩn hoá, các kênh và mạng lưới tiêu thụ của Việt Nam vẫn chưa thâm nhập vào nội địa rộng lớn của Trung Quốc, mới chủ yếu đến được khu vực biên giới như Quảng Tây, Vân Nam… Trong đó, vấn đề khai thác nội địa Trung Quốc của doanh nghiệp Việt Nam đáng được coi trọng, bởi vì nội địa mới là thị trường rộng lớn nhất, có sức mua nhất của Trung Quốc.

III. Kết luận và kiến nghị

Trước hết, quan hệ kinh tế thương mại Trung - Việt phát triển trong bối cảnh quan hệ chính trị tốt đẹp, do đó, hai nước nên tiếp tục duy trì và không ngừng phát triển quan hệ chính trị hợp tác hữu nghị, từ đó thúc đẩy thương mại của hai nước phát triển tốt đẹp.

Tiếp đến, cùng với bước phát triển của thương mại song phương, vấn đề nhập siêu trong thương mại với Trung Quốc của Việt Nam ngày càng nổi cộm. Nguyên nhân khiến thương mại Trung - Việt mất cân bằng đến từ nhiều phương diện nhưng chủ yếu là do giai đoạn phát triển và nhu cầu bên trong của Việt Nam quyết định, mà muốn thay đổi tình trạng này không thể một sớm một chiều, cần phải có sự nỗ lực lâu dài và từ nhiều phương diện. Đồng thời, nhìn từ phân tích chủng loại sản phẩm nhập khẩu, nguyên nhân khiến mức nhập siêu của Việt Nam lớn và tăng nhanh là để đáp ứng nhu cầu xây dựng và cải tạo cơ sở hạ tầng trong nước, điều chỉnh và nâng cấp kết cấu kinh tế, tăng xuất khẩu của Việt Nam. Có thể thấy, tăng nhập khẩu từ Trung Quốc có đóng góp nhất định cho sự phát triển kinh tế của Việt Nam, hơn nữa cũng chưa có bằng chứng cho thấy nhập siêu với Trung Quốc gây tổn hại thực sự cho kinh tế Việt Nam.

Thứ ba, muốn giải quyết vấn đề nhập siêu, về ngắn hạn, một mặt Việt Nam phải đi sâu và mở rộng thị trường tiêu thụ ở Trung Quốc, mặt khác có thể thông qua thu hút những ngành nghề và nhà máy xuất khẩu hàng hóa của Trung Quốc đến Việt Nam đầu tư xây dựng nhà máy, từ đó giảm nhập khẩu từ Trung Quốc. Về dài hạn, Việt Nam có thể thông qua hợp tác giữa hai nước, kết hợp với tận dụng điều kiện độc đáo của Việt Nam, hợp tác sản xuất những mặt hàng phù hợp với nhu cầu thị trường Trung Quốc, hoặc thu hút kỹ thuật tiên tiến và kinh nghiệm quản lý của các nước khác để nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp và hàng hóa nước mình. Còn phía Trung Quốc, trước hết phải coi trọng vấn đề mất cân bằng trong thương mại hai nước. Tiếp đến, thông qua sự nỗ lực của Chính phủ, hướng dẫn và khuyến khích các doanh nghiệp tiêu thụ hàng hóa của Việt Nam ở nội địa. Mục đích là nâng cao xuất khẩu của Việt Nam sang Trung Quốc, có thể xóa bỏ ảnh hưởng tâm lý của Việt Nam nhập siêu, giảm bớt lo lắng của Việt Nam.

Thứ tư, xét về tổng thể, muốn thay đổi tình trạng nhập siêu của Việt Nam khó làm được trong thời gian sắp tới, nhất là sau khi Khu mậu dịch tự do Trung Quốc – ASEAN khởi động, một số ưu đãi Trung Quốc vốn chỉ dành cho Việt Nam không còn nữa (như chính sách miễn thuế biên mậu), hàng hóa của Việt Nam sẽ cạnh tranh trên cùng một mặt bằng với sản phẩm của các nước ASEAN khác, như vậy sẽ hạ thấp sức cạnh tranh xuất khẩu sang Trung Quốc của hàng hóa Việt Nam. Đồng thời, bắt đầu từ năm 2010, nhà máy lọc dầu Dung Quất sẽ khởi động, dầu thô xuất khẩu sẽ giảm, đồng thời Việt Nam còn áp dụng biện pháp hạn chế xuất khẩu những mặt hàng nguyên nhiên liệu như dầu thô và than đá, như vậy sẽ giảm xuất khẩu của Việt Nam sang Trung Quốc, đồng thời cũng giảm lượng xăng dầu thành phẩm nhập khẩu từ Trung Quốc của Việt Nam. Như vậy, lượng thương mại của hai nước sẽ có áp lực giảm.

Như trên đã nói, hai nước cần phải thúc đẩy phát triển quan hệ thương mại song phương bằng thái độ tích cực. Phía Việt Nam cần có thái độ và cái nhìn khách quan, lý tính, toàn diện và lâu dài để nhìn nhận vấn đề mất cân bằng trong thương mại giữa hai nước Trung - Việt, khai thác hết tiềm lực của mỗi bên, tăng cường hợp tác ,chứ không phải là hạn chế hoặc khống chế nhập khẩu từ Trung Quốc để tránh bỏ lỡ cơ hội làm ăn do nền kinh tế Trung Quốc nhanh mang lại. Từ nay trở đi, cùng với hợp tác song phương sâu rộng, sức cạnh tranh của hàng hóa Việt Nam sẽ được nâng cao. Vấn đề nhập siêu thương mại với Trung Quốc và với thế giới nói chung của Việt Nam sẽ được giải quyết một cách tự nhiên.

PGS.TS Phan Kim Nga

Viện Nghiên cứu Chủ nghĩa Mác

                                                         Viện KHXH Trung Quốc

[ Quay lại ]